It was in January 1976 that workers at Lucas Aerospace published an Alternative Plan for the future of their corporation. It was a novel response to management announcements that thousands of manufacturing jobs were to be cut in the face of industrial restructuring, international competition, and technological change. Instead of redundancy, workers argued their right to socially useful production.

Around half of Lucas’ output supplied military contracts. Since this depended upon public funds, as did many of the firm’s civilian products, workers argued state support be better put to developing more socially useful products.

Rejected by management and government, the Plan nevertheless catalysed ideas for the democratisation of technological development in society. In promoting their arguments, shop stewards at Lucas attracted workers from other sectors, community activists, radical scientists, environmentalists, and the Left. The Plan became symbolic for a movement of activists committed to innovation for purposes of social use over private profit.

Of course, the world is different now. The spaces and opportunities for democratising technology have altered, and so too have the forms it might take. Nevertheless, remembering older initiatives casts enduring issues about the direction of technological development in society in a different and informative light: an issue relevant today in debates as varied as industrial policy, green and solidarity economies, commons-based peer-production, and grassroots fabrication in Hackerspaces and FabLabs. The movement for socially useful production prompts questions about connecting tacit knowledge and participatory prototyping to the political economy of technology development.

In drawing up their Plan, shop stewards at Lucas turned initially to researchers at institutes throughout the UK. They received three replies. Undeterred, they consulted their own members. Over the course of a year they built up their Plan on the basis of the knowledge, skills, experience, and needs of workers and the communities in which they lived. The results included designs for over 150 alternative products. The Plan included market analyses and economic argument; proposed employee training that enhanced and broadened skills; and suggested re-organising work into less hierarchical teams that bridged divisions between tacit knowledge on the shop floor and theoretical engineering knowledge in design shops.

The Financial Times described the Lucas Plan as, ‘one of the most radical alternative plans ever drawn up by workers for their company’ (Financial Times, 23 January 1976). It was nominated for the Nobel Peace Prize in 1979. The New Statesman claimed (1st July 1977) ‘The philosophical and technical implications of the plan are now being discussed on average of twenty five times a week in international media’. Despite this attention, shop stewards suspected (correctly) that the Plan in isolation would convince neither management nor government. Even leaders in the trade union establishment were reluctant to back this grassroots initiative; wary its precedent would challenge privileged demarcations and hierarchies.

In the meantime, and as a lever to exert pressure, shop stewards embarked upon a broader political campaign for the right of all people to socially useful production. Mike Cooley, one of the leaders, said they wanted to, ‘inflame the imaginations of others’ and ‘demonstrate in a very practical and direct way the creative power of “ordinary people”’. Lucas workers organised road-shows, teach-ins, and created a Centre for Alternative Industrial and Technological Systems (CAITS) at North-East London Polytechnic. Design prototypes were displayed at public events around the country. TV programmes were made. CAITS helped workers in other sectors develop their own Plans. Activists connected with sympathetic movements in Scandinavia and Germany.

The movement that emerged challenged establishment claims that technology progressed autonomously of society, and that people inevitably had to adapt to the tools offered up by science. Activists argued knowledge and technology was shaped by social choices over its development, and those choices needed to become more democratic. Activism cultivated spaces for participatory design; promoted human-centred technology; argued for arms conversion to environmental and social technologies; and sought more control for workers, communities and users in production processes.

Material possibilities were helped when Londoners voted the Left into power at the Greater London Council (GLC) in 1981. They introduced an Industrial Strategy committed to socially useful production. Mike Cooley, sacked from Lucas for his activism, was appointed Technology Director of the GLC’s new Greater London Enterprise Board (GLEB). A series of Technology Networks were created. Anticipating FabLabs today, these community-based workshops shared machine tools, access to technical advice, and prototyping services, and were open for anyone to develop socially useful prototypes. Other Left councils opened similar spaces in the UK.

Technology Networks aimed to combine the ‘untapped skill, creativity and sheer enthusiasm’ in local communities with the ‘reservoir of scientific and innovation knowledge’ in London’s polytechnics. Hundreds of designs and prototypes were developed, including electric bicycles, small-scale wind turbines, energy conservation services, disability devices, re-manufactured products, children’s play equipment, community computer networks, and a women’s IT co-operative. Designs were registered in an open access product bank. GLEB helped co-operatives and social enterprises develop these prototypes into businesses.
Recalling the movement now, what is striking is the importance activists attached to practical engagements in technology development as part of their politics. The movement emphasised tacit knowledge, craft skill, and learning by doing through face-to-face collaboration in material projects. Practical activity was cast as ‘technological agit prop’ for mobilising alliances and debate. Some participants found such politicisation unwelcome. But in opening prototyping in this way, activists tried to bring more varied participation into debates, and enable wider, more practical forms of expression meaningful to different audiences, compared to speeches and texts evoking, say, a revolutionary agent, socially entrepreneurial state, or deliberative governance framework.

Similarly today, Hackerspaces and FabLabs, involve people working materially on shared technology projects. Social media opens these engagements in distributed and interconnected forms. Web platforms and versatile digital fabrication technologies allow people to share open-hardware designs and contribute to an emerging knowledge commons. The sheer fun participants find in making things is imbued by others with excited claims for the democratisation of manufacturingand commons-based peer production. Grassroots digital fabrication (pdf) rekindles ideas about direct participation in technology development and use.

Wherever and whenever people are given the encouragement and opportunity to develop their ideas into material activity, then creativity can and does flourish. However, remembering the Lucas Plan should make us pause and consider two issues. First, the importance placed on tacit knowledge and skills. Skilful design in social media can assist but not completely substitute face-to-face, hand-by-hand activity. Second, for the earlier generation of activists, collaborative workshops and projects were also about crafting solidarities. Project-centred discussion and activity was linked to debate and mobilisation around wider issues.

With hindsight, the movement was swimming against the political and economic tide, but at the time things looked less clear-cut. The Thatcher government eventually abolished the GLC in 1986. Unionised industries declined, and union power was curtailed through legislation. In overseeing this, Thatcherism knowingly cut material and political resources for alternatives. In doing so, the diversity so important to innovation diminished. The alliances struck, the spaces created and the initiatives generated were swept aside as concern for social purpose became overwhelmed by neoliberal ideology. The social shaping of technology was left to market decision.

However, even though activism dissipated, its ideas did not disappear. Some practices had wider influence, such as in participatory design, albeit it in forms appropriated to the needs of capital rather than the intended interests of labour. Historical reflection thus prompts a third issue, which is how power relations matter and need to be addressed in democratic technology development. When making prototypes becomes accessible and fun then people can exercise a power to do innovation. But this can still struggle to exercise power over the agendas of elite technology institutions, such as which innovations attract investment for production and marketing, and under what social criteria. Alternative, more democratic spaces nevertheless for technology development and debate.

Like others before and since, the Lucas workers insisted upon a democratic development of technology. Their practical, material initiatives momentarily widened the range of ideas, debates and possibilities – some of which persist. Perhaps their argument was the most socially useful product left to us?

Votre lettre a procuré une grande satisfaction à tous les camarades du groupe ; satisfaction de voir notre travail apprécié par un camarade honoré comme vous l’êtes et qui a consacré toute une vie au prolétariat et au socialisme ; satisfaction de voir confirmée notre idée d’un accord profond entre vous et nous sur les points fondamentaux ; satisfaction enfin de pouvoir discuter avec vous et d’enrichir notre revue avec cette discussion. 

Avant de discuter les deux points auxquels est consacrée votre lettre (nature de la révolution russe, conception et rôle du parti), je voudrais souligner les points sur lesquels porte notre accord : autonomie de la classe ouvrière en tant à la fois que moyen et que but de son action historique, pouvoir total du prolétariat sur le plan économique et politique comme seul contenu concret du socialisme. Je voudrais d’ailleurs à ce propos dissiper un malentendu. Il n’est pas exact que nous restreignions “l’activité de ces organismes (soviétiques) à l’organisation du travail dans les usines après la prise du pouvoir...”. Nous pensons que l’activité des organismes soviétiques - ou Conseils d’ouvriers - après la prise du pouvoir s’étendra à l’organisation totale de la vie sociale, c’est-à-dire qu’aussi longtemps qu’il y aura besoin d’un organisme de pouvoir, son rôle sera rempli par les Conseils d’ouvriers. Il n’est pas exact non plus que nous ne pensions à un rôle quelconque des Conseils que pour la période suivant la “prise du pouvoir”. A la fois, l’expérience historique et la réflexion montrent que les Conseils ne pourraient pas être des organismes exprimant véritablement la classe s’ils étaient créés pour ainsi dire par décret le lendemain d’une révolution victorieuse, qu’ils ne seront quelque chose que s’ils sont créés spontanément par un mouvement profond de la classe, donc avant la “prise du pouvoir” ; et s’il en est ainsi, il est évident qu’ils joueront un rôle primordial pendant toute la période révolutionnaire, dont le début est précisément marqué (comme je le disais dans mon texte sur le parti du n° 10) par la constitution des organismes autonomes des masses. 

Là où par contre il y a, en effet, une réelle différence d’opinion entre nous, c’est sur la question de savoir si, pendant cette période révolutionnaire, ces Conseils sont le seul organisme qui joue un rôle effectif dans la conduite de la révolution, et, dans une moindre mesure, quel est le rôle et la tâche des militants révolutionnaires d’ici là. C’est-à-dire, la “question du parti”.

Vous dites “pour conquérir le pouvoir nous n’avons que faire d’un « parti révolutionnaireprenant la direction de la révolution prolétarienne”. Et plus loin, après avoir rappelé à juste titre qu’il y a, à côté de nous, une demi-douzaine d’autres partis ou groupes qui se réclament de la classe ouvrière, vous ajoutez : “Pour qu’elles (les masses dans leurs Conseils) se décident de la meilleure manière possible, elles doivent être éclairées par des avis bien considérés et venant du plus grand nombre de côtés possible.” Je crains que cette vue de la chose ne corresponde en rien aux traits à la fois les plus aveuglants et les plus profonds de la situation actuelle et prévisible de la classe ouvrière. Car ces autres partis et groupes dont vous parlez ne représentent pas simplement des opinions différentes sur la meilleure manière de faire la révolution, et les séances des Conseils ne seront pas des calmes réunions de réflexion où, après avis de ses divers conseillers (les représentants des groupes et partis), la classe ouvrière se décidera à suivre telle voie plutôt que telle autre. Dès la constitution des organismes de la classe ouvrière, la lutte des classes sera transposée au sein même de ces organismes ; elle y sera transposée par les représentants de la plupart de ces “groupes ou partis” qui se réclament de la classe ouvrière mais qui, dans la plupart des cas, représentent les intérêts et l’idéologie de classes hostiles au prolétariat, comme les réformistes et les staliniens. Même s’ils ne s’y trouvent pas sous leur forme actuelle, ceux-ci s’y trouveront sous une autre, soyons-en sûrs. Selon toute vraisemblance, ils auront au départ une position prédominante. Et toute 1’expérience des vingt dernières années - de la guerre d’Espagne, de l’Occupation et jusques et y compris l’expérience de la moindre réunion syndicale actuellement - nous enseigne que des militants qui ont nos opinions devront conquérir par la lutte même le droit à la parole au sein de ces organismes.

L’intensification de la lutte des classes pendant la période révolutionnaire prendra inévitablement la forme de l’intensification de la lutte des diverses fractions au sein des organismes de masse. Dans ces conditions, dire qu’une organisation révolutionnaire d’avant-garde se bornera à “éclairer par des avis bien considérés” les Conseils est, je crois, ce qu’on appelle en anglais un “understatement” (12). Après tout, si les Conseils de la période révolutionnaire s’avèrent être ces assemblées de sages où personne ne vient troubler le calme nécessaire à une réflexion bien pesée, nous serons les premiers à nous en féliciter ; nous nous sentons sûrs, en effet, que notre avis prévaudrait si les choses se passaient de cette manière. Mais ce n’est que dans ce cas que le “parti ou groupe” pourrait se limiter aux tâches que vous lui assignez. Et ce cas est de loin le plus improbable. La classe ouvrière qui formera ces Conseils ne sera pas une classe différente de celle qui existe aujourd’hui ; elle aura fait un énorme pas en avant, mais, pour reprendre une expression célèbre, elle portera encore sur les flancs les stigmates de la situation dont elle procède. Elle sera en surface dominée par des influences profondément hostiles, auxquelles au départ ne s’opposeront que sa volonté révolutionnaire encore confuse et une avant-garde minoritaire. Celle-ci devra par tous les moyens compatibles avec notre idée fondamentale de l’autonomie de la classe ouvrière agrandir et approfondir son influence sur les Conseils, gagner à son programme la majorité. Elle aura peut-être même à agir avant ; que devra-t-elle faire si, représentant 45 % des Conseils, elle apprend qu’un parti néo-stalinien quelconque se prépare à prendre le pouvoir pour le lendemain ? Ne devra-t-elle pas tâcher de s’en emparer immédiatement ?

Je ne pense pas que vous soyez en désaccord avec tout cela ; je crois que ce que vous visez surtout dans vos critiques c’est l’idée du parti “direction révolutionnaire”. J’ai pourtant essayé d’expliquer que le parti ne pouvait pas être la direction de la classe, ni avant, ni après la révolution : ni avant, parce que la classe ne le suit pas et qu’il ne saurait diriger tout au plus qu’une minorité (et encore, la “diriger” dans un sens tout relatif : l’influencer par ses idées et son action exemplaire) ; ni après, car le pouvoir prolétarien ne peut pas être le pouvoir du parti, mais le pouvoir de la classe dans ses organismes autonomes de masse. Le seul moment où le parti peut s’approcher d’un rôle de direction effective, de corps qui tâche d’imposer sa volonté même par la violence, peut être une certaine phase de la période révolutionnaire précédant immédiatement le dénouement de celle-ci ; des décisions pratiques importantes peuvent avoir à être prises ailleurs que dans les Conseils si les représentants d’organisations en fait contre-révolutionnaires y participent, le parti peut s’engager sous la pression des circonstances dans une action décisive même s’il n’est pas, dans les votes, suivi par la majorité de la classe. Le fait qu’en agissant ainsi, le parti n’agira pas comme un corps bureaucratique visant à imposer sa volonté à la classe, mais comme l’expression historique de la classe elle-même, dépend d’une série de facteurs, dont on peut discuter dans l’abstrait dès aujourd’hui, mais dont l’appréciation concrète ne pourra avoir lieu qu’à ce moment-là : quelle proportion de la classe est d’accord avec le programme du parti, quel est l’état idéologique du reste de la classe, où en est la lutte avec les tendances contre-révolutionnaires au sein des Conseils, quelles sont les perspectives ultérieures, etc. Dresser dès maintenant une série de règles de conduite pour les divers cas possibles serait sans doute puéril ; on peut être sûr que les seuls cas qui se présenteront seront les cas non prévus.

Il y a des camarades qui disent : tracer cette perspective c’est laisser la voie ouverte à une dégénérescence possible du parti dans le sens bureaucratique. La réponse est : ne pas la tracer, signifie accepter dès maintenant la défaite de la révolution ou la dégénérescence bureaucratique des Conseils, et ceci non plus comme une possibilité, mais comme une certitude. En fin de compte, refuser d’agir par peur qu’on ne se transforme en bureaucrate, me paraît aussi absurde que renoncer à penser par peur de se tromper. De même que la seule “garantie” contre l’erreur consiste dans l’exercice de la pensée lui-même, de même la seule “garantie” contre la bureaucratisation consiste dans une action permanente dans un sens antibureaucratique, en luttant contre la bureaucratie et en démontrant pratiquement qu’une organisation non bureaucratique de l’avant-garde est possible, et qu’elle peut organiser des rapports non bureaucratiques avec la classe. Car la bureaucratie ne naît pas de conceptions théoriques fausses, mais des nécessités propres de l’action ouvrière à une certaine étape de celle-ci, et c’est dans l’action qu’il s’agit de montrer que le prolétariat peut se passer de la bureaucratie. En fin de compte, rester surtout préoccupé par la peur de la bureaucratisation, c’est oublier que dans les conditions actuelles une organisation ne saurait acquérir une influence notable auprès des masses qu’à condition d’exprimer et de réaliser leurs aspirations antibureaucratiques ; c’est oublier qu’un groupe d’avant-garde ne pourra parvenir à une existence véritable qu’en se modelant perpétuellement sur ces aspirations des masses ; c’est oublier qu’il n’y a plus de place pour l’apparition d’une nouvelle organisation bureaucratique. L’échec permanent des tentatives trotskistes de recréer purement et simplement une organisation “bolchevique” trouve là sa cause la plus profonde.

Pour clore ces quelques réflexions, je ne pense pas non plus qu’on puisse dire que dans la période actuelle (et d’ici la révolution) la tâche d’un groupe d’avant-garde soit une tâche “théorique”. Je crois que cette tâche est aussi et surtout une tâche de lutte et d’organisation. Car la lutte de classe est permanente, à travers ses hauts et ses bas, et la maturation idéologique de la classe ouvrière se fait à travers cette lutte. Or le prolétariat et ses luttes sont actuellement dominés par les organisations (syndicats et partis) bureaucratiques, ce qui a comme résultat de rendre les luttes impossibles, de les dévier de leur but de classe ou de les conduire à la défaite. Une organisation d’avant-garde ne peut pas assister indifférente à ce spectacle, ni se borner à apparaître comme l’oiseau de Minerve à la tombée de la nuit, laissant choir de son bec des tracts expliquant aux ouvriers les raisons de leur défaite. Elle doit être capable d’intervenir dans ces luttes, combattre l’influence des organisations bureaucratiques, proposer aux ouvriers des modes d’action et d’organisation ; elle doit même parfois être capable de les imposer. Quinze ouvriers d’avant-garde résolus peuvent, dans certains cas, mettre en grève une usine de cinq mille, s’ils sont disposés à bousculer quelques bureaucrates staliniens - ce qui n’est ni théorique, ni même démocratique, ces bureaucrates étant toujours élus avec de confortables majorités par les ouvriers eux-mêmes.

Je voudrais avant de terminer cette réponse dire deux mots sur notre deuxième divergence, qui n’a à première vue qu’un caractère théorique : celle sur la nature de la révolution russe. Nous pensons que caractériser la révolution russe comme une révolution bourgeoise fait violence aux faits, aux idées et au langage. Que dans la révolution russe, il y ait eu plusieurs éléments d’une révolution bourgeoise - en particulier, la “réalisation des tâches bourgeoises-démocratiques” - a toujours été reconnu, et, longtemps avant la révolution même, Lénine et Trotsky en avaient fait la base de leur stratégie et tactique. Mais ces tâches, dans l’étape donnée du développement historique et la configuration des forces sociales en Russie, ne pouvaient être abordées que par la classe ouvrière qui, du même coup, ne pouvait que se poser des tâches essentiellement socialistes.

Vous dites : la participation des ouvriers ne suffit pas. Bien sûr ; dès qu’un combat devient un combat de masses les ouvriers y sont, car ils sont les masses. Mais le critère n’est pas là ; c’est de savoir si les ouvriers s’y trouvent comme la pure et simple infanterie de la bourgeoisie ou s’ils combattent pour leurs propres buts. Dans une révolution où les ouvriers se battent pour la “Liberté, l’Egalité, la Fraternité” - et quelle que soit la signification que subjectivement ils donnent à ces mots d’ordre - ils sont l’infanterie de la bourgeoisie. Lorsqu’ils se battent pour “Tout le pouvoir aux Soviets”, ils se battent pour le socialisme. Ce qui fait de la révolution russe une révolution prolétarienne, c’est que le prolétariat y est intervenu comme la force dominante avec son propre drapeau, son visage, ses revendications, ses moyens de lutte, ses propres formes d’organisation ; c’est que non seulement il a constitué des organismes de masse visant à s’approprier tout le pouvoir mais qu’il est passé de lui-même à l’expropriation des capitalistes et commença à réaliser la gestion ouvrière des usines. Tout cela fait à jamais de la révolution russe une révolution prolétarienne, quel qu’ait pu être son sort ultérieur - de même que ni ses faiblesses, ni sa confusion, ni sa défaite finale n’empêchent la Commune de Paris d’avoir été une révolution prolétarienne.

Cette divergence peut paraître à première vue théorique : je pense cependant qu’elle a une importance pratique dans la mesure où elle traduit une différence de méthodologie à propos d’un problème actuel par excellence : le problème de la bureaucratie. Le fait que la dégénérescence de la révolution russe n’a pas donné lieu à une restauration de la bourgeoisie mais à la formation d’une nouvelle couche exploiteuse, la bureaucratie ; que le régime qui porte cette couche, malgré son identité profonde avec le capitalisme (en tant que domination du travail mort sur le travail vivant), en diffère sous une foule d’aspects qu’on ne saurait négliger sans se refuser à y comprendre quoi que ce soit ; que cette même couche, depuis 1945, est en train d’étendre sa domination sur le monde ; qu’elle est représentée dans les pays d’Europe occidentale par des partis profondément enracinés dans la classe ouvrière - tout cela fait que nous pensons que se borner à dire que la révolution russe a été une révolution bourgeoise équivaut à fermer volontairement ses yeux devant les traits les plus importants de la situation mondiale d’aujourd’hui.

J’espère que cette discussion pourra se poursuivre et s’approfondir, et je crois inutile de vous répéter que nous accueillerons avec joie dans Socialisme ou Barbarie tout ce que vous voudrez bien nous envoyer. »

2ο Γράμμα: Καστοριάδης προς Πάννεκουκ

Το γράμμα σας έδωσε μεγάλη ικανοποίηση σε όλους τους συντρόφους της ομάδας· την ικανοποίηση του να βλέπουμε το έργο μας να εκτιμάται από έναν σύντροφο τόσο άξιο εκτίμησης όσο εσείς, ο οποίος αφιέρωσε όλη του τη ζωή στο προλεταριάτο και τον σοσιαλισμό· την ικανοποίηση του να σας βλέπουμε να επιβεβαιώνετε την ιδέα μας περί βαθιάς σύγκλισης μεταξύ μας στα βασικά σημεία· την ικανοποίηση, τέλος, του να έχουμε τη δυνατότητα να συζητάμε μαζί σας και να εμπλουτίζουμε την έκδοσή μας με αυτήν τη συζήτηση.

Πριν συζητήσουμε τα δύο σημεία στα οποία είναι αφιερωμένο το γράμμα σας (τη φύση της Ρωσικής Επανάστασης, την όλη ιδέα και το ρόλο του κόμματος) θα ήθελα να τονίσω τα σημεία στα οποία συμφωνούμε: αυτονομία της εργατικής τάξης ως μέσο και σκοπός ταυτόχρονα της ιστορικής της δράσης, απόλυτη κυριαρχία του προλεταριάτου σε οικονομικό και πολιτικό επίπεδο, ως το μοναδικό συγκεκριμένο περιεχόμενο του σοσιαλισμού. Θα ήθελα, επιπλέον, σε αυτό το σημείο να ξεκαθαρίσω μία παρεξήγηση. Δεν είναι ορθό ότι έχουμε περιορίσει «τη δραστηριότητα αυτών των οργανισμών στην οργάνωση της εργασίας στα εργοστάσια μετά την ανάληψη της κοινωνικής εξουσίας». Πιστεύουμε ότι η δραστηριότητα αυτών των σοβιετικών οργανισμών –ή εργατικών συμβουλίων– θα επεκτείνει τη δύναμή της σε όλη την οργάνωση της κοινωνικής ζωής, δηλαδή είναι σα να λέμε ότι όσο υπάρχει ανάγκη για έναν οργανισμό εξουσίας, τον ρόλο αυτόν θα αναλαμβάνουν τα εργατικά συμβούλια. Ούτε είναι σωστό, επίσης, ότι σκεφτόμαστε έναν τέτοιον ρόλο για τα συμβούλια μόνο για την περίοδο μετά «την κατάληψη της εξουσίας». Ταυτόχρονα, και η ιστορική εμπειρία και η θεωρία δείχνουν ότι τα Συμβούλια δεν θα μπορούσαν να είναι οι οργανισμοί που εκφράζουν πραγματικά την τάξη, αν δημιουργούνταν με ένα διάταγμα, παραδείγματος χάριν την επομένη μιας νικηφόρας επανάστασης, ότι δεν θα διαδραματίσουν κάποιον ρόλο εκτός κι αν δημιουργηθούν αυθόρμητα από μια ουσιαστική κινητοποίηση της τάξης, άρα «πριν από την κατάληψη της εξουσίας»· κι αν είναι όντως έτσι, είναι προφανές ότι θα παίξουν έναν πρωταρχικό ρόλο καθ’όλη τη διάρκεια της επαναστατικής περιόδου, της οποίας η αρχή σημαδεύεται επακριβώς (όπως έλεγα στο κείμενό μου για το κόμμα στον αριθμό 10) από τη δημιουργία αυτόνομων οργανισμών των μαζών.

Εκεί όπου πράγματι υπάρχει μία διάσταση απόψεων μεταξύ μας, είναι στο ερώτημα του εάν, στη διάρκεια της επαναστατικής περιόδου, αυτά τα Συμβούλια θα είναι ο μόνος οργανισμός που παίζει έναν αποτελεσματικό ρόλο στην καθοδήγηση της επανάστασης, και, σε μικρότερο βαθμό, ποιος είναι ο ρόλος και ο στόχος των επαναστατών αγωνιστών από κει και πέρα. Πρόκειται δηλαδή για το «ζήτημα του κόμματος».

Λέτε «για να κατακτήσουμε την εξουσία δεν μας ενδιαφέρει καθόλου ένα “επαναστατικό κόμμα” που θα αναλάβει την καθοδήγηση της προλεταριακής επανάστασης». Και ακόμη περισσότερο, αφού σωστά υπενθυμίσατε ότι υπάρχει δίπλα μας μισή δωδεκάδα από άλλα κόμματα ή ομάδες που ισχυρίζονται ότι αντιπροσωπεύουν την εργατική τάξη, προσθέτετε: «προκειμένου να αποφασίσουν (οι μάζες στα συμβούλιά τους) τον καλύτερο δυνατό τρόπο δράσης πρέπει να διαφωτιστούν με καλά μελετημένες συμβουλές προερχόμενες από τις περισσότερες δυνατές πλευρές». Φοβάμαι ότι αυτή η αντιμετώπιση δεν έχει καμία αντιστοιχία με τα πιο φανερά και ταυτόχρονα βαθιά χαρακτηριστικά της σημερινής αλλά και της μελλοντικής κατάστασης της εργατικής τάξης. Γιατί αυτά τα άλλα κόμματα και οι ομάδες που αναφέρετε, δεν αντιπροσωπεύουν απλώς διαφορετικές απόψεις ως προς τον καλύτερο τρόπο διεξαγωγής της επανάστασης, και οι συνελεύσεις των Συμβουλίων δεν θα είναι ήρεμες συναντήσεις προβληματισμού όπου, αφού εκθέσουν τις απόψεις τους οι διάφοροι συμβουλάτορες (οι εκπρόσωποι των ομάδων και των κομμάτων), η εργατική τάξη θα αποφασίσει να ακολουθήσει τον ένα ή τον άλλο δρόμο. Ήδη από τη στιγμή της δημιουργίας αυτών των οργανισμών της εργατικής τάξης, η πάλη των τάξεων θα μεταφερθεί στην καρδιά αυτών των οργανισμών· θα μεταφερθεί από τους εκπροσώπους των περισσότερων «ομάδων ή κομμάτων» που ισχυρίζονται ότι αντιπροσωπεύουν την εργατική τάξη πλην όμως, στις περισσότερες περιπτώσεις, αντιπροσωπεύουν τα συμφέροντα και την ιδεολογία τάξεων εχθρικών στο προλεταριάτο, όπως οι ρεφορμιστές και οι σταλινικοί. Ακόμη κι αν δεν παρουσιαστούν με τη σημερινή τους μορφή, θα παρουσιαστούν με κάποια άλλη, ας είμαστε σίγουροι γι’ αυτό. Κατά πάσα πιθανότητα, θα ξεκινήσουν έχοντας την κυρίαρχη θέση. Και ολόκληρη η εμπειρία των τελευταίων είκοσι χρόνων –από τον Ισπανικό εμφύλιο, την κατοχή μέχρι και την παραμικρή σημερινή συνδικαλιστική συγκέντρωση– δείχνει ότι οι αγωνιστές που έχουν γνώμη παρόμοια με τη δική μας πρέπει να κατακτήσουν με αγώνα ακόμη και το δικαίωμα του λόγου μέσα σε αυτούς τους οργανισμούς.

Η κλιμάκωση της πάλης των τάξεων στη διάρκεια της επαναστατικής περιόδου θα πάρει αναπόφευκτα την μορφή μιας κλιμάκωσης της πάλης των διαφόρων φραξιών στον χώρο των μαζικών οργανισμών. Κάτω από αυτές τις συνθήκες, η άποψη ότι μια πρωτοποριακή οργάνωση θα περιοριστεί στο «να διαφωτίσει με αξιόλογες απόψεις τα Συμβούλια» είναι πιστεύω αυτό που στα αγγλικά θα αποκαλούσαμε “understatement” (Σ.τ.Μ. πολύ συγκρατημένη άποψη). Εξάλλου, αν τα συμβούλια της επαναστατικής περιόδου αποδειχτούν συνελεύσεις σοφών όπου κανένας δεν έρχεται να διαταράξει την απαραίτητη ηρεμία για έναν βαθυστόχαστο προβληματισμό, θα είμαστε οι πρώτοι που θα χαρούμε με αυτό· είμαστε σίγουροι, στην πραγματικότητα, ότι η γνώμη μας θα υπερίσχυε αν τα πράγματα συνέβαιναν κάπως έτσι. Μόνο σε μια τέτοια περίπτωση, όμως, το «κόμμα ή η ομάδα» θα αυτοπεριοριζόταν στους στόχους που τους αναθέτετε. Και αυτή η περίπτωση είναι μακράν η πιο απίθανη. Η εργατική τάξη που θα διαμορφώσει τα Συμβούλια δεν θα είναι μια διαφορετική τάξη από αυτήν που υπάρχει σήμερα· θα έχει κάνει ένα τεράστιο βήμα μπροστά, αλλά, για να χρησιμοποιήσουμε μία γνωστή ρήση, θα φέρει ακόμη πάνω της τα στίγματα της παλιάς κοινωνίας, από τους κόλπους της οποίας αναδύεται. Θα κυριαρχείται στην επιφάνεια από βαθιά εχθρικές επιδράσεις, στις οποίες αρχικά θα αντιδρούν μόνο η συγκεχυμένη ακόμη επαναστατική της θέληση και μια πρωτοποριακή μειοψηφία. Αυτή η τελευταία θα πρέπει με κάθε μέσο, συμβατό ωστόσο με τη βασική μας αρχή της αυτονομίας της εργατικής τάξης, να επεκτείνει και να εμβαθύνει την επιρροή της στα συμβούλια, κερδίζοντας την πλειοψηφία υπέρ του προγράμματός της. Ίσως μάλιστα χρειαστεί να δράσει από πριν· τι θα μπορεί να κάνει αν, αντιπροσωπεύοντας το 45% των Συμβουλίων, μάθει ότι ένα κάποιο νεο-σταλινικό κόμμα ετοιμάζεται να πάρει την εξουσία στο άμεσο μέλλον; Δεν θα πρέπει να προσπαθήσει να καταλάβει αμέσως την εξουσία;

Δεν νομίζω ότι θα διαφωνήσετε με όλα αυτά· πιστεύω ότι η κριτική σας στοχεύει κυρίως την ιδέα του κόμματος ως «επαναστατική ηγεσία». Προσπάθησα, ωστόσο, να εξηγήσω ότι το κόμμα δεν μπορεί να είναι η ηγεσία της τάξης, ούτε πριν, ούτε μετά την επανάσταση· ούτε πριν, γιατί η τάξη δεν το ακολουθεί και δεν θα ήξερε πώς να καθοδηγήσει παρά μία μειοψηφία, στην καλύτερη περίπτωση (και ακόμη, να την «καθοδηγήσει» με μία πολύ σχετική έννοια: να την επηρεάσει με τις ιδέες του και την παραδειγματική του δράση)· ούτε μετά, γιατί η προλεταριακή εξουσία δεν μπορεί να είναι η εξουσία του κόμματος, αλλά η εξουσία της τάξης μέσα στους αυτόνομους μαζικούς οργανισμούς. Η μόνη στιγμή που το κόμμα μπορεί να προσεγγίσει τον ρόλο μιας αποτελεσματικής ηγεσίας, ενός σώματος που μπορεί να προσπαθήσει να επιβάλλει την επαναστατική του θέληση ακόμη και με τη βία, ίσως είναι μία ορισμένη φάση της επαναστατικής περιόδου, ακριβώς πριν το τέλος της· σημαντικές αποφάσεις πρακτικής πρέπει να ληφθούν εκτός Συμβουλίων, όταν συμμετέχουν σ’ αυτά εκπρόσωποι πραγματικά αντιδραστικών οργανώσεων και το κόμμα μπορεί να αναλάβει, κάτω από την πίεση των περιστάσεων, μια αποτελεσματική δράση, έστω κι αν δεν συγκεντρώνει σε ψήφους την πλειοψηφία της τάξης. Το γεγονός ότι ενεργώντας κατ’αυτόν τον τρόπο το κόμμα δεν θα δράσει σαν ένα γραφειοκρατικό σώμα που στοχεύει στο να επιβάλλει την εξουσία του στην τάξη, αλλά σαν η ιστορική έκφραση της ίδιας της τάξης, εξαρτάται από μία σειρά παραγόντων, για τους οποίους μπορούμε αφηρημένα να συζητάμε σήμερα, αλλά η εκτίμησή τους μπορεί να γίνει μόνο εκείνη τη στιγμή: τι ποσοστό της τάξης συμφωνεί με το πρόγραμμα του κόμματος, ποια η ιδεολογική κατάσταση του υπόλοιπου μέρους της τάξης, σε ποιο σημείο βρίσκεται η πάλη με τις αντεπαναστατικές τάσεις μέσα στα Συμβούλια, ποιες είναι οι μελλοντικές προοπτικές κ.ο.κ. Το να φτιάξουμε από τώρα μία σειρά κανόνων συμπεριφοράς για τις διάφορες πιθανές περιπτώσεις θα ήταν χωρίς αμφιβολία παιδαριώδες· μπορούμε να είμαστε σίγουροι ότι οι μόνες περιπτώσεις που θα παρουσιαστούν, θα είναι οι απρόβλεπτες περιπτώσεις.

Υπάρχουν σύντροφοι που λένε: με το να χαράζεις μια τέτοια προοπτική είναι σαν να αφήνεις το δρόμο ανοιχτό σε έναν πιθανό εκφυλισμό του κόμματος προς την γραφειοκρατικοποίηση. Η απάντηση είναι: το να μη χαράζεις αυτή την προοπτική, σημαίνει ότι αποδέχεσαι από τώρα την ήττα της επανάστασης ή τον γραφειοκρατικό εκφυλισμό των Συμβουλίων, κι αυτό όχι σαν μία πιθανότητα, αλλά σαν βεβαιότητα. Τελικά, το να αρνείσαι να δράσεις από φόβο μήπως μεταβληθείς σε γραφειοκράτη, μου φαίνεται εξίσου λάθος με το να αρνείσαι να σκεφτείς από φόβο μήπως κάνεις λάθος. Όπως η μόνη «εγγύηση» ενάντια στο λάθος είναι η ίδια η άσκηση της σκέψης, έτσι και η μόνη «εγγύηση» ενάντια στη γραφειοκρατικοποίηση είναι μία συνεχής δράση προς την αντιγραφειοκρατική κατεύθυνση, παλεύοντας ενάντια στη γραφειοκρατία και αποδεικνύοντας στην πράξη ότι μία αντιγραφειοκρατική οργάνωση είναι δυνατή, κι ότι μπορεί να οργανώνει μη γραφειοκρατικές σχέσεις με την τάξη. Επειδή η γραφειοκρατία δεν γεννιέται από λανθασμένες θεωρητικές ιδέες, αλλά από τις ίδιες τις αναγκαιότητες της εργατικής δράσης σε ένα ορισμένο στάδιο, κι επομένως μόνο μέσα από τη δράση θα δείξουμε ότι το προλεταριάτο δεν χρειάζεται τη γραφειοκρατία. Τελικά, το να παραμένουμε πριν απ’ όλα προσκολλημένοι στο φόβο της γραφειοκρατικοποίησης, σημαίνει ότι ξεχνάμε πως στις σημερινές συνθήκες μία οργάνωση θα μπορούσε μόνο να αποκτήσει μία αξιόλογη επιρροή στις μάζες με την προϋπόθεση ότι εκφράζει και πραγματοποιεί τις αντιγραφειοκρατικές τους φιλοδοξίες· σημαίνει ότι ξεχνάμε πως μια πρωτοποριακή ομάδα δεν θα μπορέσει να αποκτήσει μια πραγματική οντότητα παρά μόνο μέσα από τη συνεχή εναρμόνισή της με τις επιθυμίες των μαζών· σημαίνει ότι ξεχνάμε πως δεν υπάρχει πλέον χώρος για την εμφάνιση μιας καινούριας γραφειοκρατικής οργάνωσης. Η μόνιμη αποτυχία των τροτσκιστικών προσπαθειών να ξαναδημιουργήσουν μία απλά και μόνο «μπολσεβίκικη» οργάνωση διαπιστώνει εκεί τη βαθύτερη αιτία της.

Κλείνοντας, δεν νομίζω ότι κανένας μας μπορεί να πει ότι στη σημερινή περίοδο (και από τώρα μέχρι την επανάσταση) ο στόχος μια πρωτοποριακής ομάδας είναι ένας στόχος «θεωρητικός». Πιστεύω ότι αυτός ο στόχος είναι, επίσης, και πάνω απ’ όλα ένας στόχος αγωνιστικός και οργανωτικός. Γιατί η ταξική πάλη είναι αδιάκοπη, μέσα από τα σκαμπανεβάσματά της, και η ιδεολογική ωριμότητα της εργατικής τάξης δημιουργείται μέσα από αυτήν την πάλη. Αλλά το προλεταριάτο και οι αγώνες του κυριαρχούνται σήμερα από γραφειοκρατικούς οργανισμούς (συνδικάτα και κόμματα), με αποτέλεσμα οι ουσιαστικοί αγώνες να καθίστανται αδύνατοι, να αποκλίνουν από τον ταξικό σκοπό τους ή να οδηγούνται στην ήττα. Μία πρωτοποριακή οργάνωση δεν μπορεί να παρακολουθεί αδιάφορα αυτό το θέαμα, ούτε να περιμένει να έρθει η νύχτα για να κάνει την εμφάνισή της, σαν τη γλαύκα της Αθηνάς, αφήνοντας να πέφτουν από το ράμφος της προκηρύξεις που θα εξηγούν στους εργάτες τους λόγους της αποτυχίας της. Πρέπει να είναι ικανή να παρεμβαίνει σε αυτούς τους αγώνες, καταπολεμώντας την επιρροή των γραφειοκρατικών οργανισμών, προτείνοντας στους εργάτες μεθόδους δράσης και οργάνωσης· πρέπει, επίσης, να είναι ικανή μερικές φορές να επιβάλει αυτές τις μεθόδους. Δεκαπέντε αποφασισμένοι πρωτοποριακοί εργάτες είναι, σε ορισμένες περιπτώσεις, σε θέση να κατεβάσουν σε απεργία ένα εργοστάσιο των πέντε χιλιάδων εργαζομένων, αν είναι πρόθυμοι να παραγκωνίσουν μερικούς σταλινικούς γραφειοκράτες, πράγμα που δεν είναι ούτε θεωρητικό ούτε γραφειοκρατικό, αφού αυτοί οι γραφειοκράτες εκλέγονται πάντα με άνετες πλειοψηφίες από τους ίδιους τους εργάτες.

Θα ήθελα, πριν τελειώσω αυτή την απάντηση, να πω δυο λόγια σχετικά με τη δεύτερη διαφορά μας, η οποία με μια πρώτη ματιά έχει μόνο θεωρητικό χαρακτήρα: τη διαφορά σχετικά με τη φύση της ρωσικής επανάστασης. Πιστεύουμε ότι ο χαρακτηρισμός της ρωσικής επανάστασης σαν αστικής επανάστασης διαστρεβλώνει τα γεγονότα, τις ιδέες και τη γλώσσα. Το ότι η ρωσική επανάσταση είχε πολλά στοιχεία μιας αστικής επανάστασης –ιδιαίτερα, την «πραγματοποίηση των αστικο-δημοκρατικών στόχων»– είναι κάτι που είχαν αναγνωρίσει, και πολύ πριν την ίδια την επανάσταση, ο Λένιν και ο Τρότσκι είχαν στηρίξει σε αυτό τη βάση της στρατηγικής και της τακτικής τους. Όμως, αυτοί οι στόχοι, στο συγκεκριμένο στάδιο της ιστορικής ανάπτυξης και διαμόρφωσης των κοινωνικών δυνάμεων στη Ρωσία, δεν μπορούσαν να υιοθετηθούν παρά μόνο από την εργατική τάξη, η οποία ταυτόχρονα δεν μπορούσε παρά να θέτει στόχους καθαρά σοσιαλιστικούς.

Λέτε: η συμμετοχή των εργατών δεν αρκεί. Φυσικά· μόλις ένας αγώνας γίνει μαζικός οι εργάτες είναι εκεί, γιατί αυτοί είναι οι μάζες. Αλλά το κριτήριο δεν είναι αυτό: το θέμα είναι να ξέρουμε αν οι εργάτες συμμετέχουν ως απλά και μόνο το πεζικό της αστικής τάξης ή αγωνίζονται για τους δικούς τους στόχους. Σε μια επανάσταση που οι εργάτες μάχονται για «Ελευθερία, Ισότητα, Αδελφότητα» –όποιο νόημα κι αν δίνουν υποκειμενικά σε αυτά τα συνθήματα– αποτελούν το πεζικό της αστικής τάξης. Όταν μάχονται για «Όλη την εξουσία στα Σοβιέτ», τότε μάχονται για τον σοσιαλισμό. Αυτό που κάνει τη ρωσική επανάσταση μια προλεταριακή επανάσταση, είναι το γεγονός ότι το προλεταριάτο επενέβη σε αυτήν σαν κυρίαρχη δύναμη με τη δική του σημαία, το δικό του πρόσωπο, τις δικές του απαιτήσεις, τα μέσα πάλης, τις δικές του μορφές οργάνωσης· είναι το γεγονός ότι όχι μόνο δημιούργησε μαζικούς οργανισμούς που απέβλεπαν στην κατάκτηση ολόκληρης της εξουσίας, αλλά και ότι αυτό το ίδιο προχώρησε μόνο του στην απαλλοτρίωση των καπιταλιστών κι άρχισε να πραγματοποιεί την εργατική διαχείριση των εργοστασίων. Όλα αυτά συντείνουν στο να θεωρείται η ρωσική επανάσταση μία κυριολεκτικά προλεταριακή επανάσταση, όποια κι αν είναι η μετέπειτα τύχη της – όπως ούτε οι αδυναμίες της, ούτε η σύγχυση, ούτε η τελική ήττα εμπόδισαν την Παρισινή Κομμούνα να είναι μία προλεταριακή επανάσταση.

Η διαφωνία αυτή μπορεί με μια πρώτη ματιά να φανεί θεωρητική· νομίζω όμως πως έχει μία πρακτική σημασία στο μέτρο που μεταφράζει μία μεθοδολογική διαφορά σε ένα κατ’εξοχήν σύγχρονο πρόβλημα: το πρόβλημα της γραφειοκρατίας. Το γεγονός ότι ο εκφυλισμός της ρωσικής επανάστασης δεν είχε ως αποτέλεσμα την αποκατάσταση της αστικής τάξης, αλλά τη δημιουργία ενός νέου εκμεταλλευτικού στρώματος, της γραφειοκρατίας· το γεγονός ότι το καθεστώς που στηρίζει αυτό το στρώμα, παρά τη βαθιά ομοιότητά του με τον καπιταλισμό (ως κυριαρχία της νεκρής εργασίας πάνω στη ζωντανή εργασία), διαφέρει από αυτόν σε πολλές πτυχές που αν τις αγνοούσαμε θα σήμαινε ότι αρνούμαστε να κατανοήσουμε οτιδήποτε συμβαίνει· το γεγονός ότι αυτό το ίδιο στρώμα, από το 1945, βρίσκεται σε μία διαδικασία επέκτασης της κυριαρχίας του σε ολόκληρο τον κόσμο· το γεγονός ότι αντιπροσωπεύεται στις χώρες τις Δυτικής Ευρώπης από κόμματα που έχουν βαθιές ρίζες στην εργατική τάξη – όλα αυτά μας κάνουν να πιστεύουμε ότι το να περιοριζόμαστε στο να λέμε ότι η ρωσική επανάσταση ήταν μία αστική επανάσταση είναι σαν να κλείνουμε εκουσίως τα μάτια μας στις πιο σημαντικές πτυχές της σημερινής παγκόσμιας κατάστασης.

Ελπίζω ότι αυτή η συζήτηση μπορεί να συνεχιστεί και να εμβαθυνθεί, και πιστεύω ότι είναι περιττό να σας επαναλάβω ότι με χαρά θα δεχτούμε στο «Σοσιαλισμός ή Βαρβαρότητα» (Sosialisme ou Barbarie) οτιδήποτε θέλετε να μας στείλετε.

Your letter has provided a great satisfaction to all the comrades of the group; satisfaction of seeing our work appreciated by a comrade honored as you are and who has devoted an entire life to the proletariat and to socialism; satisfaction of seeing confirmed our idea of a profound agreement between you and us on the fundamental points; satisfaction finally of being able to discuss with you and of enriching our review with this discussion.

Before discussing the two points to which your letter is devoted (nature of the Russian Revolution, conception and role of the party), I would like to underline the points on which we agree: autonomy of the working class as both means and end of its historical action, total power of the proletariat at the economic and political level as the sole concrete content of socialism. I would furthermore like on this point to to clear up a misunderstanding. It is not correct that we restrict “the activity of these organisms to the organization of labor in factories after the taking of social power.” We think that the activity of these soviet – or workers’ council – organisms after the taking of power extends itself to the total organization of social life, which is to say that as long as there is need for an organism of power, its role will be fulfilled by the workers’ councils. Neither is it correct that we would only think of such a role for the councils in the period following the “taking of power.” At the same time, historical experience and reflection show that the councils could not be the organisms truly expressing the class if they were created to thus decree the future of a victorious revolution, that they will be nothing unless they are created spontaneously by a profound movement of the class, therefore before the “taking of power”; and if it is thus, it is evident that they will play a primordial role during the entire revolutionary period, whose beginning is precisely marked (as I said in my text on the party in number 10) by the constitution of the autonomous organisms of the masses.

Where in contrast there is, in fact, a real difference of opinion between us, is on the question of knowing if, during this revolutionary period, these councils will be the sole organism which plays an effective role in conducting the revolution, and, to a lesser extent, what the role and task is of the revolutionary militants in the meantime. That is, the “question of the party.”

You say “in the conquest of power we have no interest in a ‘revolutionary party’ that will take the leadership of the proletarian revolution.” And even further, after having quite rightly recalled that there are, beside us, a half-dozen other parties or groups that claim to represent the working class, you add: “in order for them (the masses in their councils) to decide in the best way possible they must be enlightened by well-considered advice coming from the greatest number of people possible.” I fear that this view of things has no correspondence with both the most glaring and the most hidden traits of the current and prospective situation of the working class. Since these other parties and groups of which you speak do not simply represent different opinions on the best way to make revolution, and the sessions of the councils will not be calm gatherings of reflection where, according the opinions of these diverse counselors (the representatives of the groups and parties), the working class will decide to follow one path rather than another. From the very moment that these organisms of the working class have been constituted, the class struggle will have been transposed to the very heart of these organisms; it will be transposed there by the representatives of the majority of these “groups or parties” which claim to represent the working class but who, in the majority of cases, represent the interests and the ideology of the classes hostile to the proletariat, like the reformists and the Stalinists. Even if they don’t exist there in their current form, they will exist in another, let us be sure. In all likelihood, they will start with a predominant position. And the whole experience of the last twenty years – of the Spanish war, the occupation, and up to and including the experience of any current union meeting – we learn that the militants who have our opinion must conquer by struggle even the right to speak within these organisms.

The intensification of the class struggle during the revolutionary period will inevitably take the form of the intensification of the struggle of diverse factions within the mass organisms. In these conditions, to say that a vanguard revolutionary organization will limit itself to “enlightening with well-considered advice” is, I believe, what in English is called an “understatement.” After all, if the councils of the revolutionary period prove to be this assembly of wise men where nobody comes to disturb the calm necessary for a well-considered reflection, we will be the first to congratulate ourselves; we feel sure, in fact, that our advice would prevail if things happened this way. But it is only in this case that the “party or group” could limit itself to the tasks that you assign it. And this case is by far the most improbable. The working class which will form the councils will not be a different class from the one that exists today; it will have made an enormous step forwards, but, to use a famous expression, it will still be stamped with the birthmarks of the old society from whose womb it emerges. It will be at the surface dominated by profoundly hostile influences, to which it can initially oppose only its still-confused revolutionary will and a minority vanguard. This will be by all means compatible with our fundamental idea of the autonomy of the working class extending and deepening its influence on the councils, winning the majority to its program. It may even have to act before; what can it do if, representing 45% of the councils, it learns that some neo-Stalinist party prepares to take power for the future? Will it not have to try to seize power immediately?

I do not think that you will disagree with all that; I believe that what you aim for above all in your criticisms is the idea of the revolutionary leadership of the party. I have however tried to explain that the party cannot be the leadership of the class, neither before, nor after the revolution; not before, because the class does not follow it and it would only know how to lead at most a minority (and again, “lead” it in a totally relative sense: influence it with its ideas and its exemplary action); not after, since proletarian power cannot be the power of the party, but the power of the class in its autonomous mass organisms. The only moment when the party can approach the role of effective leadership, of the corps which can try to impose its revolutionary will with violence, may be a certain phase of the revolutionary period immediately preceding its conclusion; important practical decisions may need to be taken outside the councils if the representatives of actually counter-revolutionary organizations participate, the party may, under the pressure of circumstances, commit itself to a decisive action even if it is not, in votes, followed by the majority of the class. The fact that in acting thus, the party will not act as a bureaucratic body aiming to impose its will on the class, but as the historical expression of the class itself, depends on a series of factors, which we can discuss in the abstract today, but which will only be appreciated at this moment: what proportion of the class is in agreement with the program of the party, what is the ideological state of the rest of the class, where is the struggle against the counterrevolutionary tendencies within the councils, what are the ulterior perspectives, etc. To draw up, as of now, a series of rules of conduct for the various possible cases would doubtless be puerile; one can be sure that the only cases that will present themselves will be the unforeseen cases.

There are comrades who say: to trace this perspective is to leave the path open to a possible degeneration of the party in the bureaucratic sense. The response is: not tracing it means accepting the defeat of the revolution or the bureaucratic degeneration of the councils from the very start, and this not as a possibility, but as a certitude. Ultimately, to refuse to act in fear that one will transform into a bureaucrat, seems to me as absurd as refusing to think in fear of being wrong. Just as the only “guarantee” against error consists in the exercise of thought itself, the only “guarantee” against bureaucratization consists in permanent action in an anti-bureaucratic direction, in struggling against the bureaucracy and in practically showing that a non-bureaucratic organization of the vanguard is possible, and that it can organize non-bureaucratic relations with the class. Since the bureaucracy is not born of false ideas, but of necessities proper to worker action at a certain stage, and in action it is about showing that the proletariat can do without the bureaucracy. Ultimately, to remain above all preoccupied with the fear of bureaucratization is to forget that in current conditions an organization would only know how to acquire a noteworthy influence with the masses on the condition of expressing and realizing their anti-bureaucratic aspirations; it is to forget that a vanguard group will only be able to reach a real existence by perpetually modeling itself on these aspirations of the masses; it is to forget that there is no longer room for the appearance of a new bureaucratic organization. The permanent failure of Trotskyist attempts to purely and simply recreate a “Bolshevik” organization finds its deepest cause there.

To close these reflections, I do not think either that one could say that in the current period (and hence the revolution) the task of a vanguard group would be a “theoretical” task. I believe that this task is also and above all the task of struggle and organization. For the class struggle is permanent, through its highs and lows, and the ideological maturation of the working class makes itself through this struggle. But the proletariat and its struggles are currently dominated by bureaucratic organizations (unions and parties), which has the result of rendering struggle impossible, of deviating them from the class goal or conducting them to defeat. A vanguard organization cannot indifferently attend this show, neither can it content itself with appearing as the owl of Minerva at dusk, letting the sound of its beak fall with tracts explaining to the workers the reasons for their defeat. It must be capable of intervening in these struggles, combating the influence of bureaucratic organizations, proposing forms of action and organization to the workers; it must even at times be capable of imposing them. Fifteen resolute vanguard workers can, in certain cases, put a factory of 5,000 into strike, if they are willing to knock out some Stalinist bureaucrats, which is neither theoretical, nor even democratic, these bureaucrats having always been elected in comfortable majorities by the workers themselves.

I would like, before ending this response, to say a couple things about our second divergence, which at first glance has only a theoretical character: that of the nature of the Russian Revolution. We think that characterizing the Russian Revolution as a bourgeois revolution does violence to the facts, to ideas, and to language. That in the Russian Revolution there were several elements of a bourgeois revolution – in particular, the “realization of the bourgeois-democratic tasks” – has always been recognized, and, long before the revolution itself, Lenin and Trotsky had made it the base of their strategy and tactics. But these tasks, in the given stage of historical development and the configuration of social forces in Russia, could not be dealt with by the working class who, in the same blow, could not pose itself essentially socialist tasks.

You say: the participation of workers does not suffice. Of course; as soon as a battle becomes a mass battle the workers are there, since they are the masses. But the criterion is not that: it is to know if the workers find themselves the pure and simple infantry of the bourgeoisie or if they fight for their own goals. In a revolution in which the workers battle for “Liberty, Equality, Fraternity” – whatever meaning they subjectively give to these watchwords – they are the infantry of the bourgeoisie. When they fight for “All power to the soviets,” they fight for socialism. What makes the Russian Revolution a proletarian revolution is that the proletariat intervened in it as a dominant force with its own flag, its face, its demands, its means of struggle, its own forms of organization; it is not only that it constituted mass organisms aiming to appropriate all power but that this itself went past the expropriation of the capitalists and began to realize workers’ management of the factories. All this made the Russian Revolution forever a proletarian revolution, whatever its subsequent fate – just as neither the weakness, nor the confusions, nor the final defeat of the Paris Commune prevents it from having been a proletarian revolution.

This divergence may appear at first glance to be theoretical: I think however that it has a practical important insofar as it translates par excellence a methodological difference into a contemporary problem: the problem of the bureaucracy. The fact that the degeneration of the Russian Revolution has not given way to the restoration of the bourgeoisie but to the the formation of a new exploitative layer, the bureaucracy; that the regime that carries this layer, despite its profound identity with capitalism (as the domination of dead labor over living labor), differs in many aspects that cannot be neglected without refusing to understand anything; that this same layer, since 1945, is in the process of extending its domination over the world; that it is represented in the countries of Western Europe by parties deeply rooted in the working class – all this makes us think that contenting ourselves with saying that the Russian Revolution was a bourgeois revolution is equivalent to voluntarily closing our eyes to the most important aspects of the global situation today.

I hope that this discussion can be pursued and deepened, and I believe it is not necessary to repeat to you that we welcome with joy in Socialisme ou Barbarie all that you would like to send us.